ΧΑΜΕΝΟΙ ΣΤΟ ΠΛΗΘΟΣ

«Ο καθένας σας χωριστά είστε αλεπούδες, όλοι μαζί όμως δεν έχετε καθόλου μυαλό. Προσέχετε, βέβαια, τα λόγια του πονηρού ανθρώπου και τον τρόπο που μιλά» - (Σόλων, απ. 11, 5)

Αυτή είναι ίσως η αρχαιότερη αναφορά στην μετάλλαξη της ανθρώπινης ψυχικής κατάστασης και συμπεριφοράς του ανθρώπου που γίνεται μέλος ενός πλήθους. Τότε, η ατομική ψυχή υποτάσσεται και ενσωματώνεται στη «συλλογική ψυχή» της ομάδας.

Φυσικά, όλοι μας αποτελούμε μέλη πολλών ομάδων, όπως η οικογένεια ή το έθνος. Κατά καιρούς, όμως, σχηματίζουμε και ομάδες προσωρινής φύσης (με τη φυσική μας παρουσία ή εξ αποστάσεως), υπηρετώντας μία συγκεκριμένη ιδέα, την οποία επιχειρούμε να καθιερώσουμε κάτω από συγκεκριμένες συνθήκες. Το ανησυχητικό που προκύπτει από την ρήση του Σόλωνα είναι πως, όταν συγκεντρωνόμαστε ως ομάδα, η οξύνοιά μας περιορίζεται ή και εκμηδενίζεται, ακόμα και αν στην ιδιωτική μας ζωή είμαστε ιδιαιτέρως ευφυείς.

Το 1895, ο Gustave Le Bon δημοσίευσε το έργο «Το πλήθος», στο οποίο εξετάζει την αλλαγή στη συμπεριφορά των ανθρώπων όταν ενεργούν ως πλήθος. Το βιβλίο αυτό έδωσε την πρώτη ύλη για τη θεμελίωση της «ομαδικής ψυχολογίας» και της «δυναμικής της ομάδας» από τους W. Bion και E. Jones, ενέπνευσε τον ανιψιό του Freud, Edward Bernays, να αναλύσει τη χρήση της προπαγάνδας στη χειραγώγηση του συλλογικού νου από τα ΜΜΕ και τη διαφήμιση, και δυστυχώς χρησιμοποιήθηκε ως πολύ αποτελεσματικό εργαλείο από τον Χίτλερ και τον Μουσολίνι, οι οποίοι απέδειξαν πως ο Le Bon ήξερε πολύ καλά τι έλεγε.

Η συλλογική ψυχή
«Η πραγματικότητα υπάρχει στην ανθρώπινη σκέψη και πουθενά αλλού. Όχι στην ατομική σκέψη του καθενός, που μπορεί να σφάλει και, εν πάσει περιπτώσει, είναι ταχείας φθοράς. Μόνο στη σκέψη του Κόμματος, που είναι συλλογική κι αθάνατη...Απαιτεί μία πράξη αυτοκαταστροφής, μία βουλητική προσπάθεια. Πρέπει να ταπεινώσεις τον εαυτό σου για να κερδίσεις τη διανοητική υγεία». (από το 1984 του Τζωρτζ Όργουελ).
«Τα χαρακτηριστικά που αποκτά ένα πλήθος ανθρώπων είναι διαφορετικά από το σύνολο των επί μέρους χαρακτηριστικών των ατόμων που το αποτελούν», παρατηρεί ο Le Bon. Το σύνολο αυτών των νέων χαρακτηριστικών είναι η «συλλογική ψυχή», υπό την επίδραση της οποίας αισθάνονται και ενεργούν όλα τα μέλη του συγκεκριμένου πλήθους. Η ποιότητα της «συλλογικής ψυχής» εξαρτάται από τη σύνθεση του πλήθους και την ένταση του σκοπού που υπηρετεί. Ένα πλήθος, ανάλογα με την ιδέα στην οποία έχει υποβληθεί και τον σκοπό που υπηρετεί η διαμόρφωσή του, μπορεί να εξελιχθεί σε έναν στυγνό εγκληματία ή σ’ έναν ατρόμητο ήρωα.
Μέσα στη νέα αυτή μορφοποίηση, η ιδιαίτερη προσωπικότητα του καθενός εξαφανίζεται, υπό το βάρος μίας νέας. Αυτό σημαίνει ότι κάθε άτομο τίθεται υπό τον έλεγχο του «συλλογικού νου», από τον οποία εκπηγάζουν ιδέες και συναισθήματα, τα οποία εκτός πλήθους το συγκεκριμένο άτομο δεν θα εκδήλωνε ποτέ. Ακριβώς όπως το ανθρώπινο σώμα αποκτά ιδιότητες και ικανότητες τις οποίες το κάθε μέλος ξεχωριστά δεν έχει.

Γιατί αλλάζουμε
Ένας λόγος για τον οποίο κάνουμε, ως μέλη του πλήθους, πράγματα που δεν θα κάναμε ποτέ μόνοι μας, είναι η ανωνυμία που μας παρέχεται. Η ανωνυμία μας κάνει να νιώθουμε αόρατοι, ανίκητοι και κυρίως ανεύθυνοι.
Ένας άλλος λόγος είναι η αμεσότητα με την οποία μεταδίδονται τα συναισθήματα και οι παρορμήσεις ανάμεσα στο πλήθος. Καθώς νιώθουμε αόρατοι και χωρίς την υποχρέωση να αναλάβουμε κάποια ευθύνη, ρίχνουμε τα «τείχη» που συνήθως έχουμε για προστασία στην ιδιωτική μας ζωή. Ως αποτέλεσμα, τα νέα αυτά συναισθήματα αποδυναμώνουν την ανάγκη αυτοπροστασίας, και ενάντια στη φυσική μας ροπή θυσιάζουμε το προσωπικό συμφέρον στον βωμό του συλλογικού συμφέροντος.
Τέλος, αλλάζουμε επειδή, μετά τα παραπάνω, είμαστε πλέον αποστασιοποιημένοι από τον εαυτό μας και συνεπώς έτοιμοι να υποβληθούμε στο «πνεύμα του πλήθους» χωρίς αντιστάσεις. Αυτή την κατάσταση εκμεταλλεύονται οι πιο ισχυροί της ομάδας, ώστε να επιβάλλουν σε όλους τις αποφάσεις τους, όπως ο υπνωτιστής καθοδηγεί με όποιον τρόπο επιθυμεί τον υπνωτισμένο, που έχει χάσει τον αυτοέλεγχό του.

Το χρήσιμο αυτόματο
Μέσα στο πλήθος δεν είσαι πια ξεχωριστό πρόσωπο, αλλά αφομοιώνεσαι και γίνεσαι κτήμα της ομάδας. Όσο ξεχωριστός και πνευματώδης και αν είσαι, ως μέλος του πλήθους δεν μπορείς να επιτύχεις κάτι ευφυές, κάτι παραπάνω απ’ ό, τι ένας μέσης (ή μικρότερης) ευφυίας άνθρωπος μπορεί να κατορθώσει. Καθώς κάποιες ιδιαίτερες πτυχές της προσωπικότητάς σου εξαφανίζονται, το κενό καλύπτεται από κάποιες άλλες, πρωτόγνωρες, οι οποίες ενδυναμώνονται από το πάθος που διακατέχει το πλήθος. Ενεργείς αυτόματα σχεδόν, χωρίς να ακολουθείς πια τις εντολές της προσωπικής σου βούλησης.
Η αποσύνδεση της σκέψης από την προσωπική βούληση δημιουργεί τις κατάλληλες συνθήκες για τον αυθορμητισμό, τη βιαιότητα και τον ενθουσιασμό που χαρακτηρίζει το πλήθος.
Το μέλος του πλήθους, συνεπαρμένο από τη συναισθηματική καταιγίδα, αδυνατεί να συσχετίσει τις σκέψεις μεταξύ τους και αποφεύγει κάθε πολύπλοκο ερέθισμα. Χρειάζεται απλές κι εύκολες σκέψεις, έντονα συναισθήματα, τα οποία ο υποκινητής της σύναξης τροφοδοτεί με εικόνες και συνθήματα, που είναι εύληπτα και εύπεπτα. Γι’ αυτό μέσα στο πλήθος η συμπάθεια εύκολα μετατρέπεται σε λατρεία, η ελάχιστη αντιπάθεια σε μίσος και η υπόνοια σε βεβαιότητα. Το πλήθος δεν έχει αμφιβολίες και δεν θέλει ν’ αποκτήσει. Ούτε αντιπαλότητες επιτρέπει.
Ένα πλήθος αποτελούμενο από αυτοματοποιημένα όντα, που έχουν αποποιηθεί τις ιδιαιτερότητες της προσωπικότητάς τους, εύκολα αποδέχεται αντίθετες ιδέες. Έτσι, άνθρωποι που εκτός ομάδας θα ήταν άσπονδοι εχθροί, συμπορεύονται καθοδηγούμενοι από το «πνεύμα του πλήθους». Αυτό το πνεύμα, όμως, δεν είναι κάποια θεότητα. Έχει σάρκα και οστά.

Ο αρχηγός
Η δύναμη που συνέχει το πλήθος είναι ο αρχηγός. Καμία ιδέα δεν διασπείρεται και κανένας σκοπός δεν επιτυγχάνεται, αν δεν υπάρχει κάποιος ηγέτης, ορατός ή αόρατος, για τον «έρωτα» του οποίου εγκαταλείπουν οι άνθρωποι την προσωπικότητά τους. Κάποιες φορές φαίνεται πως ο ηγέτης του πλήθους είναι απλώς κάποια ιδέα, αλλά, αν ψάξετε καλά, κάπου στο βάθος υπάρχει πάντα ένας άνθρωπος ή μία μικρή ομάδα ανθρώπων που διαχειρίζονται την ιδέα.
Για να γίνει κάποιος αρχηγός, πρέπει να είναι γοητευτικός, αποφασισμένος, με εξαιρετικές επικοινωνιακές δεξιότητες. Ο Φρόιντ είχε παρατηρήσει πως το πλήθος υποτάσσεται ευκολότερα όταν ο αρχηγός έχει την ικανότητα να μαγεύει με φανταχτερές εικόνες, υπερβολές και όμορφα λόγια, τα οποία επαναλαμβάνει ολόιδια με εμμονή.
Ένας αρχηγός με τέτοια χαρίσματα, εξηγεί ο Φρόιντ, γίνεται ερωτικό αντικείμενο και εξιδανικεύεται από τους οπαδούς του, όπως ο έφηβος εξιδανικεύει το ερωτικό του αντικείμενο. Και στην πραγματικότητα, η συνοχή της ομάδας οφείλεται σε αυτόν τον ερωτικού τύπου σύνδεσμο. Η ενότητα της ομάδας τίθεται σε κίνδυνο, αν κάποια μέλη εμποδίσουν την πρόσβαση στον αρχηγό σε κάποια άλλα. Τότε χάνεται και η επαφή των μελών μεταξύ τους και σχηματίζονται υποομάδες με νέα «συλλογική ψυχή», όπως οι αιρέσεις στις θρησκείες και τα νέα κόμματα στην πολιτική.

Το αντίδοτο
Ο Αριστοτέλης είχε πει πως κανένας άνθρωπος δεν μπορεί ζήσει μόνος του, χωρίς να νιώθει μέρος μιας κοινότητας. Και αν τα καταφέρει, τότε είναι είτε θηρίο είτε θεός.
Όλοι ανήκουμε σε κάποιες ομάδες, όλοι είμαστε μέλη κάποιου μικρού ή μεγάλου πλήθους και όλοι έχουμε την τάση να αναζητούμε την ασφάλεια και την αναγνώριση. Δεν νομίζω ότι υπάρχει άλλος τρόπος να ζήσουμε.

Αν υπάρχει κάτι να μας βοηθήσει να μην χάσουμε τον εαυτό μας μέσα στο πλήθος, είναι η γνώση και η σύνεση. Γνωρίζοντας τι ακριβώς μας συμβαίνει όταν θέτουμε τον εαυτό μας στην υπηρεσία ενός κοινού σκοπού, καλό θα είναι να εξετάσουμε προσεκτικά τον σκοπό αυτό, πριν αφήσουμε μία εντυπωσιακή ιδέα να μας γοητεύσει. Ο συνετός άνθρωπος δεν παρασύρεται από τον θυμό, τη θλίψη ή το μίσος. Αποφασίζει ψύχραιμα, σύμφωνα με τη λογική και την προσωπική του βούληση, και δεν παραδίδεται σε κάποιο «συλλογικό πνεύμα», που μπορεί να μην είναι τόσο φωτεινό όσο φαίνεται με την πρώτη ματιά. Αλλά, και αν αποφασίσει να υπηρετήσει κάποιον κοινό σκοπό, ο συνετός άνθρωπος κρατά πάντα μία απόσταση ασφαλείας, που του επιτρέπει να βρίσκεται κάθε στιγμή κοντά στην έξοδο. Να αναπνέει τον δικό του αέρα και να ακούει τη δική του φωνή πιο δυνατά και πιο καθαρά από τις κραυγές του πλήθους.

Πηγή